جایزه آقاخان برای معماری (Aga Khan Award for Architecture) یکی از معتبرترین و تأثیرگذارترین جوایز بین‌المللی معماری است که از سال ۱۹۷۷ تاکنون، نقش کلیدی در شناساندن پروژه‌های معماری برجسته در جوامع اسلامی ایفا کرده است. این جایزه هر سه سال یک‌بار به پروژه‌هایی اهدا می‌شود که نه‌تنها از نظر طراحی و خلاقیت معماری در سطح بالایی قرار دارند، بلکه به بهبود شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی جوامع خود نیز کمک می‌کنند.
جایزه آقاخان برخلاف بسیاری از جوایز مشابه، تنها به زیبایی بصری یا نوآوری فنی توجه ندارد، بلکه تأکید آن بر تأثیرات گسترده‌تر معماری بر زندگی مردم است؛ به‌ویژه در کشورهای اسلامی یا جوامعی که فرهنگ اسلامی نقش مؤثری در آن‌ها دارد.
هدف و فلسفه جایزه آقاخان برای معماری
هدف اصلی این جایزه، شناسایی، معرفی و حمایت از پروژه‌هایی است که معماری را به عنوان ابزاری برای توسعه پایدار اجتماعی و فرهنگی به کار می‌گیرند. جایزه آقاخان با تأکید بر ارزش‌های انسانی، بومی‌سازی طراحی، حفظ میراث فرهنگی و پاسخ به نیازهای معاصر، تلاش دارد نمونه‌هایی از معماری معنادار و ماندگار را معرفی کند.
این جایزه بر مفاهیمی همچون:
- توسعه پایدار
- حفظ میراث تاریخی
- تقویت جامعه محلی
- استفاده هوشمندانه از مصالح بومی
- توجه به اقلیم و محیط زیست
تأکید دارد و هر سال پروژه‌هایی را انتخاب می‌کند که در این زمینه‌ها برجسته باشند.
فرآیند انتخاب پروژه‌ها در جایزه آقاخان
در هر دوره از این جایزه، صدها پروژه از سراسر جهان نامزد می‌شوند. پس از بررسی اولیه، فهرستی کوتاه از پروژه‌های منتخب (shortlist) توسط هیئتی از معماران برجسته، دانشگاهیان، برنامه‌ریزان شهری و کارشناسان فرهنگی تدوین می‌شود. سپس تیم داوران مستقل از این پروژه‌ها بازدید می‌کنند و گزارش‌هایی دقیق از جنبه‌های مختلف هر پروژه تهیه می‌کنند.
در نهایت، چند پروژه به عنوان برندگان نهایی انتخاب می‌شوند و جایزه‌ای به ارزش یک میلیون دلار میان آن‌ها تقسیم می‌شود. این جایزه نه‌تنها حمایت مالی، بلکه اعتبار جهانی چشمگیری برای پروژه‌ها و معماران آن‌ها به همراه دارد.
معرفی پروژه‌های ایرانی در فهرست نهایی جایزه آقاخان ۲۰۲۵
در جدیدترین دوره از جایزه آقاخان، یعنی سال ۲۰۲۵، دو پروژه از ایران به جمع فینالیست‌های این رقابت جهانی راه یافته‌اند. از میان ۳۶۹ پروژه معرفی‌شده از سراسر جهان، تنها ۱۹ پروژه در فهرست نهایی جای گرفته‌اند و حضور دو پروژه ایرانی در این جمع، نشان از کیفیت و اهمیت بالای آن‌ها دارد. این دو پروژه عبارت‌اند از:
۱. اقامتگاه ماجرا – جزیره هرمز
معمار: محمدرضا قدوسی | دفتر معماری زاو (ZAV Architects)
اقامتگاه ماجرا یک نمونه برجسته از معماری مشارکتی و پایدار است که در جزیره زیبای هرمز و در دل طبیعت منحصربه‌فرد خلیج فارس واقع شده است. این پروژه، مجموعه‌ای از گنبدهای رنگارنگ و چشم‌نواز است که نه‌تنها به‌عنوان محل اقامت گردشگران، بلکه به‌عنوان فضای فرهنگی و اجتماعی برای ساکنان محلی نیز طراحی شده‌اند.
ویژگی‌های برجسته اقامتگاه ماجرا:
- استفاده از مصالح بومی و ارزان‌قیمت برای کاهش هزینه ساخت و افزایش دوام
- ساخت با نیروی کار بومی با هدف توانمندسازی ساکنان منطقه
- فراهم کردن امکانات فرهنگی و اجتماعی مانند کتابخانه، محل عبادت، کارگاه‌های آموزشی و فضاهای گردهمایی
- طراحی متناسب با اقلیم گرم و مرطوب جزیره، با بهره‌گیری از تهویه طبیعی و سایه‌اندازی مناسب
این پروژه نماد موفقی از معماری اجتماعی است که با ترکیب زیبایی‌شناسی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و پاسخ‌گویی به نیازهای محلی، توانسته معماری را به ابزاری برای توسعه پایدار و عدالت فضایی تبدیل کند.
۲. ایستگاه مترو جهاد – تهران
معمار: استودیو معماری کا (KA Architecture Studio)
در قلب شلوغ و پررفت‌وآمد تهران، ایستگاه مترو جهاد با طراحی متفاوت خود، توجه بسیاری از معماران و شهروندان را جلب کرده است. این پروژه نمونه‌ای از بازتعریف فضای زیرزمینی شهری به عنوان فضایی فرهنگی، انسانی و دعوت‌کننده است.
مشخصات معماری ایستگاه جهاد:
- استفاده خلاقانه از آجرهای دست‌ساز سنتی ایرانی در قالبی مدرن
- به‌کارگیری طاق‌های متنوع در فضا، الهام‌گرفته از معماری تاریخی ایران
- توجه ویژه به نور طبیعی و جریان هوا، با هدف بهبود کیفیت تجربه روزانه کاربران مترو
- تبدیل ایستگاه به نشانه شهری (urban landmark) و محل توقف، تأمل و تعامل
این ایستگاه برخلاف بسیاری از نمونه‌های خنثی و کارکردگرای مترو، به یک فضای معماری تأثیرگذار تبدیل شده که حس تعلق و هویت شهری را در دل فضاهای زیرزمینی ایجاد می‌کند.
اهمیت حضور پروژه‌های ایرانی در فهرست نهایی جایزه آقاخان
حضور دو پروژه از ایران در میان ۱۹ فینالیست نهایی جایزه آقاخان ۲۰۲۵، حاکی از آن است که معماری ایران همچنان توانایی تولید آثاری با ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی را دارد. این اتفاق اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند وقتی بدانیم در فضای امروز معماری جهانی، توجه به زمینه‌گرایی، پایداری و عدالت فضایی بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است.
این دو پروژه نشان می‌دهند که حتی در شرایط دشوار اقتصادی و اجتماعی، می‌توان با خلاقیت، طراحی انسانی‌محور و تکیه بر ظرفیت‌های محلی، به دستاوردهایی جهانی دست یافت.
پروژه‌های منتخب دیگر در جایزه آقاخان ۲۰۲۵
در کنار پروژه‌های ایرانی، فهرست نهایی شامل پروژه‌هایی از کشورهای مختلفی همچون بنگلادش، سنگال، اندونزی، نیجر، ترکیه، هند، لبنان، مالی و عربستان سعودی است. این تنوع جغرافیایی و فرهنگی نشان‌دهنده گستره تأثیر این جایزه و نقش آن در ایجاد گفت‌وگویی جهانی درباره معماری در جوامع اسلامی است.
برخی از این پروژه‌ها شامل مراکز آموزشی، فضاهای عمومی، بازسازی بناهای تاریخی، پروژه‌های زیست‌محیطی و نوآوری‌های مسکونی هستند که هر یک روایتی منحصر به فرد از پاسخ‌گویی معماری به چالش‌های زمانه خود ارائه می‌دهند.
جایزه آقاخان در نگاه متخصصان معماری
از دیدگاه معماران و کارشناسان حرفه‌ای، جایزه آقاخان فراتر از یک جایزه طراحی صرف است. این جایزه، بستری برای ترویج معماری معنادار، پایدار و ریشه‌دار در فرهنگ بومی است. پروژه‌هایی که موفق به دریافت این جایزه می‌شوند، اغلب الگوهایی برای نسل آینده معماران هستند.
همچنین، توجه جایزه به فرآیند ساخت و مشارکت جامعه محلی، آن را از سایر رقابت‌های معماری متمایز می‌کند. بسیاری از پروژه‌های برگزیده، حاصل همکاری نزدیک معماران، جامعه محلی، صنایع دستی و نهادهای فرهنگی هستند؛ فرایندی که منجر به تولید فضایی ماندگار و مقبول برای استفاده‌کنندگان آن می‌شود.
پرسش‌های متداول درباره جایزه آقاخان برای معماری
۱. آیا جایزه آقاخان فقط مخصوص کشورهای اسلامی است؟
خیر. این جایزه برای پروژه‌هایی در سراسر جهان است که به نیازها، ارزش‌ها و فرهنگ‌های جوامع مسلمان پاسخ دهند، حتی اگر در کشورهای غیرمسلمان اجرا شده باشند.
۲. چه کسانی می‌توانند پروژه برای این جایزه ارسال کنند؟
معماران، طراحان، مهندسان، کارفرمایان و حتی سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند پروژه‌هایی که از زمان ساخت آن‌ها بیش از دو سال گذشته باشد، برای این جایزه نامزد کنند.
۳. معیار اصلی داوری در این جایزه چیست؟
جدا از کیفیت طراحی، معیارهایی مانند تأثیر اجتماعی، پایداری محیطی، استفاده از مصالح بومی، حفظ فرهنگ محلی و نوآوری در فرآیند ساخت، در داوری این جایزه اهمیت زیادی دارند.
۴. چه تفاوتی بین جایزه آقاخان و دیگر جوایز معماری وجود دارد؟
تمرکز جایزه آقاخان بر بُعد فرهنگی و اجتماعی معماری است، نه صرفاً بر نوآوری فرمال یا تکنولوژیک. این وجه تمایز باعث شده که آثار برگزیده آن، الهام‌بخش پروژه‌هایی انسانی‌تر در سراسر جهان باشند.
سخن پایانی
جایزه آقاخان برای معماری، نه‌تنها یک رقابت معتبر بین‌المللی است، بلکه بستری است برای تجلیل از معماری مسئولانه، فرهنگی و مردم‌محور. حضور دو پروژه ایرانی در فهرست نهایی سال ۲۰۲۵، بازتابی است از ظرفیت بالای معماران ایرانی برای خلق فضاهایی معنادار، بومی و تأثیرگذار. این موفقیت، الگویی ارزشمند برای معماران جوان، طراحان شهری و تصمیم‌گیران حوزه ساخت‌وساز در کشور است تا با نگاهی عمیق‌تر به زمینه، مردم و محیط، معماری آینده ایران را شکل دهند.
