جایزه آقاخان برای معماری (Aga Khan Award for Architecture) یکی از معتبرترین و تأثیرگذارترین جوایز بین المللی معماری است که از سال ۱۹۷۷ تاکنون، نقش کلیدی در شناساندن پروژه های معماری برجسته در جوامع اسلامی ایفا کرده است. این جایزه هر سه سال یک بار به پروژه هایی اهدا می شود که نه تنها از نظر طراحی و خلاقیت معماری در سطح بالایی قرار دارند، بلکه به بهبود شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی جوامع خود نیز کمک می کنند.
جایزه آقاخان برخلاف بسیاری از جوایز مشابه، تنها به زیبایی بصری یا نوآوری فنی توجه ندارد، بلکه تأکید آن بر تأثیرات گسترده تر معماری بر زندگی مردم است؛ به ویژه در کشورهای اسلامی یا جوامعی که فرهنگ اسلامی نقش مؤثری در آن ها دارد.
هدف و فلسفه جایزه آقاخان برای معماری
هدف اصلی این جایزه، شناسایی، معرفی و حمایت از پروژه هایی است که معماری را به عنوان ابزاری برای توسعه پایدار اجتماعی و فرهنگی به کار می گیرند. جایزه آقاخان با تأکید بر ارزش های انسانی، بومی سازی طراحی، حفظ میراث فرهنگی و پاسخ به نیازهای معاصر، تلاش دارد نمونه هایی از معماری معنادار و ماندگار را معرفی کند.
این جایزه بر مفاهیمی همچون:
- توسعه پایدار
- حفظ میراث تاریخی
- تقویت جامعه محلی
- استفاده هوشمندانه از مصالح بومی
- توجه به اقلیم و محیط زیست
تأکید دارد و هر سال پروژه هایی را انتخاب می کند که در این زمینه ها برجسته باشند.
فرآیند انتخاب پروژه ها در جایزه آقاخان
در هر دوره از این جایزه، صدها پروژه از سراسر جهان نامزد می شوند. پس از بررسی اولیه، فهرستی کوتاه از پروژه های منتخب (shortlist) توسط هیئتی از معماران برجسته، دانشگاهیان، برنامه ریزان شهری و کارشناسان فرهنگی تدوین می شود. سپس تیم داوران مستقل از این پروژه ها بازدید می کنند و گزارش هایی دقیق از جنبه های مختلف هر پروژه تهیه می کنند.
در نهایت، چند پروژه به عنوان برندگان نهایی انتخاب می شوند و جایزه ای به ارزش یک میلیون دلار میان آن ها تقسیم می شود. این جایزه نه تنها حمایت مالی، بلکه اعتبار جهانی چشمگیری برای پروژه ها و معماران آن ها به همراه دارد.
معرفی پروژه های ایرانی در فهرست نهایی جایزه آقاخان ۲۰۲۵
در جدیدترین دوره از جایزه آقاخان، یعنی سال ۲۰۲۵، دو پروژه از ایران به جمع فینالیست های این رقابت جهانی راه یافته اند. از میان ۳۶۹ پروژه معرفی شده از سراسر جهان، تنها ۱۹ پروژه در فهرست نهایی جای گرفته اند و حضور دو پروژه ایرانی در این جمع، نشان از کیفیت و اهمیت بالای آن ها دارد. این دو پروژه عبارت اند از:
۱. اقامتگاه ماجرا – جزیره هرمز
معمار: محمدرضا قدوسی | دفتر معماری زاو (ZAV Architects)
اقامتگاه ماجرا یک نمونه برجسته از معماری مشارکتی و پایدار است که در جزیره زیبای هرمز و در دل طبیعت منحصربه فرد خلیج فارس واقع شده است. این پروژه، مجموعه ای از گنبدهای رنگارنگ و چشم نواز است که نه تنها به عنوان محل اقامت گردشگران، بلکه به عنوان فضای فرهنگی و اجتماعی برای ساکنان محلی نیز طراحی شده اند.
ویژگی های برجسته اقامتگاه ماجرا:
- استفاده از مصالح بومی و ارزان قیمت برای کاهش هزینه ساخت و افزایش دوام
- ساخت با نیروی کار بومی با هدف توانمندسازی ساکنان منطقه
- فراهم کردن امکانات فرهنگی و اجتماعی مانند کتابخانه، محل عبادت، کارگاه های آموزشی و فضاهای گردهمایی
- طراحی متناسب با اقلیم گرم و مرطوب جزیره، با بهره گیری از تهویه طبیعی و سایه اندازی مناسب
این پروژه نماد موفقی از معماری اجتماعی است که با ترکیب زیبایی شناسی، مسئولیت پذیری اجتماعی و پاسخ گویی به نیازهای محلی، توانسته معماری را به ابزاری برای توسعه پایدار و عدالت فضایی تبدیل کند.
۲. ایستگاه مترو جهاد – تهران
معمار: استودیو معماری کا (KA Architecture Studio)
در قلب شلوغ و پررفت وآمد تهران، ایستگاه مترو جهاد با طراحی متفاوت خود، توجه بسیاری از معماران و شهروندان را جلب کرده است. این پروژه نمونه ای از بازتعریف فضای زیرزمینی شهری به عنوان فضایی فرهنگی، انسانی و دعوت کننده است.
مشخصات معماری ایستگاه جهاد:
- استفاده خلاقانه از آجرهای دست ساز سنتی ایرانی در قالبی مدرن
- به کارگیری طاق های متنوع در فضا، الهام گرفته از معماری تاریخی ایران
- توجه ویژه به نور طبیعی و جریان هوا، با هدف بهبود کیفیت تجربه روزانه کاربران مترو
- تبدیل ایستگاه به نشانه شهری (urban landmark) و محل توقف، تأمل و تعامل
این ایستگاه برخلاف بسیاری از نمونه های خنثی و کارکردگرای مترو، به یک فضای معماری تأثیرگذار تبدیل شده که حس تعلق و هویت شهری را در دل فضاهای زیرزمینی ایجاد می کند.
اهمیت حضور پروژه های ایرانی در فهرست نهایی جایزه آقاخان
حضور دو پروژه از ایران در میان ۱۹ فینالیست نهایی جایزه آقاخان ۲۰۲۵، حاکی از آن است که معماری ایران همچنان توانایی تولید آثاری با ارزش های فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی را دارد. این اتفاق اهمیت مضاعفی پیدا می کند وقتی بدانیم در فضای امروز معماری جهانی، توجه به زمینه گرایی، پایداری و عدالت فضایی بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است.
این دو پروژه نشان می دهند که حتی در شرایط دشوار اقتصادی و اجتماعی، می توان با خلاقیت، طراحی انسانی محور و تکیه بر ظرفیت های محلی، به دستاوردهایی جهانی دست یافت.
پروژه های منتخب دیگر در جایزه آقاخان ۲۰۲۵
در کنار پروژه های ایرانی، فهرست نهایی شامل پروژه هایی از کشورهای مختلفی همچون بنگلادش، سنگال، اندونزی، نیجر، ترکیه، هند، لبنان، مالی و عربستان سعودی است. این تنوع جغرافیایی و فرهنگی نشان دهنده گستره تأثیر این جایزه و نقش آن در ایجاد گفت وگویی جهانی درباره معماری در جوامع اسلامی است.
برخی از این پروژه ها شامل مراکز آموزشی، فضاهای عمومی، بازسازی بناهای تاریخی، پروژه های زیست محیطی و نوآوری های مسکونی هستند که هر یک روایتی منحصر به فرد از پاسخ گویی معماری به چالش های زمانه خود ارائه می دهند.
جایزه آقاخان در نگاه متخصصان معماری
از دیدگاه معماران و کارشناسان حرفه ای، جایزه آقاخان فراتر از یک جایزه طراحی صرف است. این جایزه، بستری برای ترویج معماری معنادار، پایدار و ریشه دار در فرهنگ بومی است. پروژه هایی که موفق به دریافت این جایزه می شوند، اغلب الگوهایی برای نسل آینده معماران هستند.
همچنین، توجه جایزه به فرآیند ساخت و مشارکت جامعه محلی، آن را از سایر رقابت های معماری متمایز می کند. بسیاری از پروژه های برگزیده، حاصل همکاری نزدیک معماران، جامعه محلی، صنایع دستی و نهادهای فرهنگی هستند؛ فرایندی که منجر به تولید فضایی ماندگار و مقبول برای استفاده کنندگان آن می شود.
پرسش های متداول درباره جایزه آقاخان برای معماری
۱. آیا جایزه آقاخان فقط مخصوص کشورهای اسلامی است؟
خیر. این جایزه برای پروژه هایی در سراسر جهان است که به نیازها، ارزش ها و فرهنگ های جوامع مسلمان پاسخ دهند، حتی اگر در کشورهای غیرمسلمان اجرا شده باشند.
۲. چه کسانی می توانند پروژه برای این جایزه ارسال کنند؟
معماران، طراحان، مهندسان، کارفرمایان و حتی سازمان های مردم نهاد می توانند پروژه هایی که از زمان ساخت آن ها بیش از دو سال گذشته باشد، برای این جایزه نامزد کنند.
۳. معیار اصلی داوری در این جایزه چیست؟
جدا از کیفیت طراحی، معیارهایی مانند تأثیر اجتماعی، پایداری محیطی، استفاده از مصالح بومی، حفظ فرهنگ محلی و نوآوری در فرآیند ساخت، در داوری این جایزه اهمیت زیادی دارند.
۴. چه تفاوتی بین جایزه آقاخان و دیگر جوایز معماری وجود دارد؟
تمرکز جایزه آقاخان بر بُعد فرهنگی و اجتماعی معماری است، نه صرفاً بر نوآوری فرمال یا تکنولوژیک. این وجه تمایز باعث شده که آثار برگزیده آن، الهام بخش پروژه هایی انسانی تر در سراسر جهان باشند.
سخن پایانی
جایزه آقاخان برای معماری، نه تنها یک رقابت معتبر بین المللی است، بلکه بستری است برای تجلیل از معماری مسئولانه، فرهنگی و مردم محور. حضور دو پروژه ایرانی در فهرست نهایی سال ۲۰۲۵، بازتابی است از ظرفیت بالای معماران ایرانی برای خلق فضاهایی معنا دار، بومی و تأثیرگذار. این موفقیت، الگویی ارزشمند برای معماران جوان، طراحان شهری و تصمیم گیران حوزه ساخت وساز در کشور است تا با نگاهی عمیق تر به زمینه، مردم و محیط، معماری آینده ایران را شکل دهند.
