در روزگاری که تحصیل برای دختران در جامعه سنتی ایران قبح داشت، طوبی آزموده با شجاعت و اراده‌ای استوار، راهی تازه گشود. او با تأسیس دبستان ناموس در سال ۱۲۸۶ شمسی در تهران، نخستین گام عملی برای آموزش رسمی دختران ایرانی را برداشت. این اقدام نه‌تنها نقطه عطفی در تاریخ آموزش زنان در ایران محسوب می‌شود، بلکه سرآغازی برای تغییر نگرش جامعه نسبت به تحصیل دختران بود.
طوبی آزموده؛ بانویی پیشگام در آموزش دختران
طوبی آزموده در سال ۱۲۵۷ شمسی در محله سنگلج تهران و در خانواده‌ای از طبقه متوسط متولد شد. پدرش، میرزا حسن‌خان سرتیپ، از افسران ارتش بود و برخلاف بسیاری از مردان آن دوران، به آموزش دخترانش اهمیت می‌داد. آزموده در خانه و با کمک معلم سرخانه به یادگیری علوم مختلف از جمله زبان‌های فرانسه، عربی و انگلیسی پرداخت.
او در سن ۱۴ سالگی ازدواج کرد اما پس از مدتی از همسر خود جدا شد. این اتفاق نه‌تنها او را از مسیر تحصیل دور نکرد، بلکه انگیزه‌اش را برای یادگیری و آموزش زنان دیگر تقویت کرد. پس از انقلاب مشروطه، که فضای فرهنگی و اجتماعی ایران دستخوش تغییرات جدی شد، آزموده تصمیم گرفت نخستین مدرسه دخترانه تهران را تأسیس کند.
مدرسه ناموس؛ جرقه‌ای در مسیر تغییر
در آن دوران، تحصیل دختران با مخالفت‌های جدی از سوی جامعه سنتی مواجه بود. بسیاری بر این باور بودند که آموزش زنان، خلاف عفت و اصول خانوادگی است و تنها وظیفه آن‌ها خانه‌داری و تربیت فرزندان است. با این وجود، آزموده و جمعی از بانوان پیشگام، مدرسه‌ای را در چهارراه حسن‌آباد تأسیس کردند و نام آن را دبستان ناموس گذاشتند.
چالش‌های تأسیس مدرسه دخترانه
مدرسه ناموس در ابتدا با مشکلات و مخالفت‌های زیادی روبه‌رو شد:
مخالفت‌های اجتماعی: بسیاری از مردم، تحصیل دختران را غیرضروری و حتی مضر می‌دانستند. برخی خانواده‌ها از ترس فشارهای اجتماعی، حاضر به ثبت‌نام دختران خود در مدرسه نبودند.
عدم حمایت قانونی: مجلس شورای ملی در سال‌های اولیه تأسیس مدارس دخترانه، هیچ قانون حمایتی برای آن‌ها تصویب نکرده بود و حتی برخی نمایندگان مانند میرزا سید محمدصادق، به بهانه‌های مختلف با این اقدام مخالفت می‌کردند.
کمبود معلم زن: به دلیل کمبود زنان باسواد، یکی از مشکلات اساسی، یافتن معلمان زن برای تدریس در این مدارس بود.
با این حال، آزموده با تلاش و پیگیری، این موانع را پشت سر گذاشت. حمایت برخی روشنفکران از جمله ناظم‌الاسلام کرمانی که معتقد بود:
“تا دخترها عالم نشوند، پسرها به خوبی تربیت نخواهند شد.”
باعث شد خانواده‌های بیشتری به تحصیل دختران خود تمایل پیدا کنند.
توسعه مدارس دخترانه در تهران
موفقیت دبستان ناموس، راه را برای گسترش آموزش دختران در پایتخت باز کرد. تنها هشت سال پس از تأسیس اولین مدرسه، تعداد مدارس دخترانه در تهران به شش مدرسه رسید.
در سال ۱۳۰۷، اولین گروه از دختران تهرانی توانستند از مدرسه ناموس مدرک دیپلم بگیرند. برخی از اولین فارغ‌التحصیلان این مدرسه شامل توران آزموده، فخرعظمی ارغنون، بی‌بی‌خانم خلوتی، گیلان خانم، فرخنده خانم و مهرانور سمیعی بودند. این موفقیت، نشان از تغییر نگرش جامعه نسبت به تحصیل دختران داشت.
فعالیت‌های دیگر طوبی آزموده در حوزه آموزش
علاوه بر آموزش دختران، آزموده به سوادآموزی زنان بزرگسال نیز توجه داشت. بسیاری از زنان در آن دوران به دلیل شرایط اجتماعی از تحصیل بازمانده بودند. آزموده برای آن‌ها کلاس‌های اکابر را راه‌اندازی کرد تا بتوانند خواندن و نوشتن بیاموزند.
او همچنین مدارس دیگری مانند:
مدرسه تربیت (۱۲۸۷ شمسی)
مدرسه تربیت نوامیس (۱۳۰۱ شمسی)
را تأسیس کرد که همگی در راستای گسترش سوادآموزی زنان ایران نقش بسزایی داشتند.
مدرسه ناموس پس از طوبی آزموده
پس از درگذشت آزموده در سال ۱۳۱۵، مدیریت مدرسه ناموس به طوبی مشکوه نفیسی سپرده شد. در سال ۱۳۱۹، این مدرسه به وزارت فرهنگ واگذار شد و بعدها نام آن به دبیرستان شهناز تغییر یافت.
رقابت با دبستان دوشیزگان؛ اولین مدرسه دخترانه ایران؟
در تاریخ آموزش دختران در ایران، نام بی‌بی‌خانم استرآبادی نیز به چشم می‌خورد. او در سال ۱۲۸۵، یعنی یک سال قبل از تأسیس مدرسه ناموس، مدرسه دوشیزگان را راه‌اندازی کرد. با این حال، به دلیل مخالفت‌های گسترده و کارشکنی‌های اجتماعی، این مدرسه دوام چندانی نیاورد. در مقابل، مدرسه ناموس توانست رشد کند و به یک مرکز آموزشی مهم برای دختران تبدیل شود.
خاطرات دانش‌آموختگان مدرسه ناموس
یکی از دانش‌آموختگان این مدرسه مهری ماه فرمانفرما است که در خاطرات خود نوشته:
“مدرسه ناموس یکی از اولین دبستان‌های دخترانه تهران به شمار می‌رفت و توسط خانمی ایرانی که می‌گفتند شوهرش را در جوانی از دست داده، بنیان‌گذاری شده بود… شاگردان زیادی در آن مدرسه آموزش می‌دیدند. مرا به کلاس چهارم بردند. در حیاط بزرگ مدرسه، درخت‌های کاج بلندی قرار داشت… کلاس چهارم، اتاق کوچکی بود که روشنایی خود را از بالای یک پنجره می‌گرفت. نیمکت‌های باریکی در آن گذاشته شده بود.”
نتیجه‌گیری
تأسیس مدرسه ناموس نقطه عطفی در تاریخ آموزش زنان در ایران بود. طوبی آزموده نه‌تنها موانع اجتماعی و فرهنگی را پشت سر گذاشت، بلکه زمینه‌ای را فراهم کرد که هزاران دختر ایرانی بتوانند تحصیل کنند و در آینده نقش‌های مهمی در جامعه ایفا نمایند.
امروز، اگرچه آموزش زنان به امری عادی تبدیل شده، اما نباید از یاد برد که در روزگاری نه‌چندان دور، زنانی مانند طوبی آزموده با شجاعت و فداکاری، راه را برای نسل‌های بعدی هموار کردند.
