تاریخ معماری ایران، بخصوص در دوره معاصر، سرشار از نمونه‌هایی است که بازتاب‌دهنده سبک‌ها، جریان‌های فرهنگی و تأثیرات اجتماعی زمان خود هستند. خانه‌های مجلل سرمایه‌داران و مشاهیر قبل از انقلاب، نمونه‌هایی کم‌نظیر از هم‌نشینی معماری سنتی ایرانی و مدرن غربی‌اند که امروزه برخی از آن‌ها به کاربری‌های جدید تغییر یافته‌اند. در این مقاله از آتی سازه، با بررسی دقیق‌تر این بناها، به تحلیل سبک‌های معماری و تغییرات آن‌ها در گذر زمان خواهیم پرداخت.
۱. کاخ هژبر یزدانی – تلفیق معماری ایرانی و اروپایی
خانه مجلل هژبر یزدانی در فرمانیه، نمونه‌ای شاخص از ترکیب معماری سنتی ایرانی با نشانه‌هایی از معماری غربی است. این بنا با مساحت بیش از ۱۱ هزار متر مربع، دارای المان‌هایی همچون ایوان‌های ستون‌دار، آینه‌کاری‌های داخلی و نقوش گچ‌بری الهام‌گرفته از کاخ‌های قاجاری است. بااین‌حال، در برخی قسمت‌ها نیز از فرم‌های مدرن و مصالح غربی بهره گرفته شده است. پس از انقلاب، این ساختمان برای مدتی به مجموعه ورزشی، تفریحی و فرهنگی آفتاب تبدیل شد.
۲. کاخ ثابت پاسال – “ورسای ایران”
کاخ ثابت پاسال که به “ورسای ایران” مشهور است، یکی از نمادهای معماری نئوکلاسیک در ایران محسوب می‌شود. این بنا، از سنگ‌های تراشیده و ستون‌های بلند به سبک کاخ ورسای الهام گرفته و طراحی داخلی آن ترکیبی از هنر ایرانی و اروپایی است. بعد از انقلاب، این کاخ مصادره شد و در دوره‌های مختلف بحث‌های فراوانی پیرامون تخریب یا حفظ آن مطرح گردید.
۳. عمارت خسروشاهی – معماری ایرانی در دل جماران
خانه خسروشاهی‌ها در منطقه جماران، از بناهای زیبای تهران است که نمایانگر معماری ایرانی با حیاط‌های بزرگ و باغ‌های دل‌نشین است. در این بنا، شاهد ترکیبی از سنت باغ‌سازی ایرانی و معماری مدرن هستیم. استفاده از پنجره‌های مشبک چوبی، گچ‌بری‌های داخلی، و حوض مرکزی، نشان‌دهنده عناصر سنتی معماری ایرانی در این عمارت هستند. پس از انقلاب، این باغ به سرای محله جماران تبدیل شد.
۴. کاخ رحیم علی‌خرم – بنایی متفاوت در شهرآرا
در بین سرمایه‌داران دهه پنجاه، رحیم علی‌خرم یکی از افرادی بود که علاقه‌مند به معماری خاص و نامتعارف بود. کاخ سنگی او در شهرآرا، با فرم دایره‌ای و پره‌های گل‌شکل، نشان‌دهنده نوعی رویکرد مدرن و تجربه‌گرایانه در معماری آن دوره است. بااین‌حال، پس از انقلاب این بنا کاربری خود را از دست داده و امروزه به محل پارک خودروهای کارکنان بیمارستان رسول اکرم(ص) تبدیل شده است.
۵. تماشاگه زمان – نمونه‌ای از معماری قاجاری و پهلوی
تماشاگه زمان یا خانه حسین خداداد، نمونه‌ای از معماری ایرانی است که در دوره قاجار بنا شد و بعدها در دوران پهلوی تغییرات گسترده‌ای را تجربه کرد. این بنا که در زعفرانیه تهران قرار دارد، در ابتدا دارای یک طبقه بود اما در دوره خداداد، مقاوم‌سازی شد و یک طبقه دیگر به آن افزوده شد. اکنون این خانه به موزه زمان تغییر کاربری داده است.
۶. خانه‌های مشاهیر – تجلی هنر و معماری در اقامتگاه‌ها
خانه فائقه آتشین (گوگوش)
خانه‌ای که به نام فائقه آتشین، معروف به گوگوش، در نیاوران شناخته می‌شود، از جمله بناهای شاخص دوره پهلوی است. این بنا که در فیلم “در امتداد شب” نیز دیده شده، پس از انقلاب به دبیرستان تغییر کاربری داد. معماری این خانه ترکیبی از عناصر مدرن و مینیمالیستی بود که با نورگیری وسیع و استفاده از خطوط ساده، نمایی خاص داشت.
خانه فریدون فرخزاد
این خانه در میدان توانیر قرار داشته و ساختار آن نمایانگر سبک معماری آپارتمانی دهه پنجاه شمسی است. استفاده از پنجره‌های بزرگ، بالکن‌های سراسری و فضاهای داخلی باز، از ویژگی‌های بارز این بنا به شمار می‌آید.
خانه فردین – از جنوب تهران تا صاحبقرانیه
خانه فردین، یکی از بناهای معروف در شمال تهران، نمونه‌ای از معماری لوکس و ویلایی دوره پهلوی است. این بنا در منطقه صاحبقرانیه و در نزدیکی کاخ نیاوران قرار داشت. معماری این خانه بیشتر تحت تأثیر اصول طراحی ویلاهای اروپایی بود، اما همچنان المان‌های بومی ایرانی مانند حوض مرکزی و باغ‌های داخلی در آن به چشم می‌خورد.
۷. خانه امیرعباس هویدا – معماری خاص یک سیاستمدار
خانه امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر دوران پهلوی، یکی از بناهای بحث‌برانگیز معماری قبل از انقلاب است. این خانه که در منطقه سعدآباد واقع شده بود، در باغی بزرگ و با استفاده از معماری نئوکلاسیک و مدرن طراحی شده بود. این بنا دارای بخش‌هایی مانند کتابخانه اختصاصی و گلخانه‌های خاص بود که نشان‌دهنده علاقه هویدا به هنر و طبیعت بود. پس از انقلاب، این خانه مدتی به عنوان دفتر کار استفاده شد و بعداً تغییراتی در آن رخ داد.
نتیجه‌گیری: میراثی که همچنان زنده است
معماری خانه‌های مشهور قبل از انقلاب، نه‌تنها نشان‌دهنده سبک‌های متفاوت و ترکیب سنت و مدرنیته است، بلکه بازتاب‌دهنده تحولات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن دوران نیز محسوب می‌شود. از کاخ‌های مجلل سرمایه‌داران گرفته تا خانه‌های مشاهیر و سیاستمداران، هر کدام داستانی منحصر‌به‌فرد دارند که بخشی از تاریخ معماری ایران را تشکیل می‌دهند. برخی از این بناها تغییر کاربری داده‌اند، برخی تخریب شده‌اند و برخی هنوز هم پابرجا مانده‌اند، اما در هر صورت، هویت تاریخی و فرهنگی این خانه‌ها همچنان در خاطره جمعی مردم ایران زنده است.
